Demokratikləşmə
Demokratikləşmə — hökumətin avtoritarizmdən liberal demokratiyaya, yəni daha demokratik bir nizama keçid prosesidir. Bu prosesin ən vacib xüsusiyyətləri əsas azadlıqların, xüsusilə siyasi hüquqların verilməsi, hər kəsin səs verə biləcəyi və rəqabətli seçkilərin təşkil edilməsi və bazar islahatlarıdır.Demokratikləşmə, daha demokratik bir siyasi rejimə doğru demokratik bir keçidi ifadə edir və demokratik yöndə baş verən mühüm siyasi dəyişiklikləri əhatə edir.[1] Demokratikləşmə prosesi, avtoritar bir rejimdən tam mənasıyla demokratiyaya, avtoritar bir siyasi sistemdən yarı-demokratiyaya və ya hibrid bir siyasi sistemdən demokratik bir siyasi sistemə keçidi əhatə edən bir vəziyyət ola bilər.[2]
Nəticə konsolidə ola bilər və ya demokratikləşmə tez-tez geri dönüşlərlə qarşılaşa bilər. Müxtəlif demokratikləşmə modelləri, bir ölkənin müharibəyə getməsi və ya iqtisadiyyatın inkişaf etməsi kimi digər siyasi hadisələri izah etmək üçün tez-tez istifadə olunur.[3]
Demokratikləşmənin baş verməsi və dərəcəsi, iqtisadi inkişaf, tarixi irs, vətəndaş cəmiyyəti və beynəlxalq proseslər kimi müxtəlif amillərə bağlıdır. Demokratikləşmənin bəzi izahları, elitlərin demokratikləşməni yönləndirdiyini vurğulayarkən, digər izahlar isə aşağıdan yuxarıya doğru proseslərə fokuslanır.
Demokratikləşmənin əksi olan proses demokratik geriləmə kimi tanınır.
Demokratiyanın ortaya çıxışı[redaktə | mənbəni redaktə et]
Demokratikleşmə nəzəriyyələri, bir siyasi rejimin diktatorluq və ya avtoritarlıqdan demokratiyaya keçid kimi böyük miqyaslı bir dəyişikliyi izah etməyi hədəfləyir. Akademiklər arasındakı bəzi anlaşmazlıqlar demokratiya anlayışı ilə bağlıdır. Digər fərqliliklər isə demokratiyanın necə ölçüləcəyi və hansı demokratiya indeksinin istifadə ediləcəyi mövzularını əhatə edir.
Demokratikləşmə prosesinə baxış[redaktə | mənbəni redaktə et]
Yayğın olaraq istifadə edilən bəzi demokratiya indeksləri arasında V-Dem Demokratiya İndeksləri və Demokratiya İndeksi vardır. Demokratiya indeksləri, seçkilərə əsaslanan, liberal, iştirakçı, müzakirəçi, bərabərlikçi və digər demokratiya prinsipləri arasında fərq yarada bilər və digər göstəriciləri əhatə edir. Demokratiya indeksləri, kəmiyyət və ya kateqorik ola bilər.
Demokratikləşmə dalğaları[redaktə | mənbəni redaktə et]
Demokratikləşmə nəzəriyyələrinin nəticələrini izah etmək üçün istifadə edilən bir metod, demokratikləşmə dalğaları anlayışı ilə izah edilə bilər.
Samuel Hantinqton tərəfindən müəyyən edilən üç demokratikləşmə dalğası, tarix boyunca demokratiyanın böyük bir yüksəlişini ifadə edir. Samuel P. Huntington, tarix boyunca meydana gələn üç demokratikləşmə dalğasını müəyyən etmişdir. İlk dalğada 19-cu əsrdə Qərbi Avropa və Şimali Amerikaya demokratiya gətirildi. Bu dalğanı takibən, I Dünya müharibəsi sonrası diktatorluqların yüksəlişi yaşandı. İkinci dalğa II Dünya müharibəsi sonrası başladı, ancaq 1962 ilə 1970-ci illərin ortası arasında sürətini itirdi. Ən son dalğa isə 1974-cü ildə başladı və hələ də davam edir. Latın Amerikası və keçmiş Şərq Bloku ölkələrinin demokratikləşməsi bu üçüncü dalğa içində yer alır.
Demokratikləşmə dalğaları ardından demokratiyanın geriləmə dalğaları da görülə bilər. Bu səbəbdən, Huntington 1991-ci ildə aşağıdakı təsviri təqdim etmişdir.
İlk demokratikləşmə dalğası, 1828-1926 İlk demokratiyanın geriləmə dalğası, 1922-1942 İkinci demokratikləşmə dalğası, 1943-1962 İkinci demokratiyanın geriləmə dalğası, 1958-1975 Üçüncü demokratikləşmə dalğası, 1974- Demokratikləşmə dalğaları nəzəriyyəsi, Renske Doorenspleet, John Markoff, Seva Gunitsky və Svend-Erik Skaaning kimi bir çox başqa yazar tərəfindən də istifadə edilmiş və araşdırılmışdır.
Seva Gunitsky'ə görə, 18-ci əsrdən Ərəb Baharına (2011-2012) qədər, 13 demokratik dalğa təyin edilə bilər.
Tarixi Örnəklər[redaktə | mənbəni redaktə et]
Demokratiyanın tarixi, demokratik inkişafın adətən yavaş, şiddətli və tez-tez geri dönüşlərlə dolu olduğunu göstərir.
Böyük Britaniya[redaktə | mənbəni redaktə et]
İngiltərədə, 17-ci əsrdə Magna Carta'ya yenidən maraq yarandı. İngiltərə Parlamenti, 1628-də "Petition of Right"ı qüvvəyə mindirdi və vətəndaşlar üçün müəyyən azadlıqlar təmin edildi. İngilis Vətəndaş Müharibəsi (1642-1651), Kral və oliqarxik lakin seçilmiş bir Parlament arasında baş verdi və 1647-dəki Putney Müzakirələri zamanı siyasi təmsil hüquqları mövzusunda müzakirələr edən qruplar arasında siyasi partiya fikri formalaşdı. Bundan sonra, Protectorate (1653-1659) və İngilis Restorasiyası (1660) daha avtoritar bir idarəetməni bərpa etdi, lakin Parlament 1679-da Habeas Corpus Qanunu'nu qəbul etdi və yetərli səbəb və ya sübut olmadan həbs etməyi qadağan edən ənənəvi tətbiqi gücləndirdi. 1688-dəki Şanlı İnqilab, fərdlərə müəyyən hüquqlar və azadlıqlar təmin edən 1689 Hüquqlar Bildirgesi'ni qəbul edən güclü bir Parlament qurdu. Bununla birlikdə, müntəzəm parlamentlərin zəruriliyini, sərbəst seçkiləri, Parlamentdə ifadə azadlığı qaydalarını və monarxiyanın gücünü məhdudlaşdıraraq, Avropanın qalan hissəsindən fərqli olaraq kral mütləqiyyətinin hakim olmayacağını müəyyən etdi. Yalnız 1884-də Kabotaj Qanununun qəbuluyla əksər kişilər seçmə hüququna sahib oldu.
Amerika Birləşmiş Ştatları[redaktə | mənbəni redaktə et]
Amerikan İnqilabı (1765-1783), Amerika Birləşmiş Ştatları'nı yaratdı. Yeni Konstitusiya, bir icra orqanı, milli bir məhkəmə sistemi və Senatda ştatları, Nümayəndələr Palatasında isə əhalini təmsil edən iki palatalı bir Konqres kimi nisbətən güclü bir federal milli hökumət qurdu. İdeoloji mənada bir uğur olan Amerikan İnqilabı, heç bir zaman tək bir diktatoru olmayan həqiqi bir respublikanın qurulmasını təmin etmişdir; ancaq səsvermə hüquqları başlanğıcda yalnız ağ kişi mülk sahiblərinə (əhalinin təxminən %6-sı) məhdud idi. Köləlik, Amerikan Vətəndaş Müharibəsini (1861-1865) təqib edən Yenidənqurma Dövrü konstitusiya dəyişiklikləri ilə Cənub ştatlarında qadağan edilmədi. Cənubdakı Jim Crow ayrımçılığını aşmaq üçün Afrika mənşəli Amerikalılara vətəndaş hüquqları təmin edilməsi prosesi 1960-cı illərdə baş verdi.
Fransa[redaktə | mənbəni redaktə et]
Fransız İnqilabı (1789), qısa bir müddət geniş bir seçmə haqqı təmin etdi. Fransız İnqilab Müharibələri və Napoleon Müharibələri iyirmi ildən çox davam etdi. Fransız Direktuvar daha çox oliqarxik idi. Birinci Fransız İmperiyası və Bourbon Restorasiyası daha avtoritar bir idarəetməni geri gətirdi. Fransız İkinci Respublikada ümumi kişi səsvermə haqqı var idi ancaq onu Fransız İkinci İmperiyası izlədi. Fransız-Prussiya Müharibəsi (1870-71) Fransız Üçüncü Respublikasına yol açdı.
Almaniya[redaktə | mənbəni redaktə et]
Almaniya, 1919-da Weimar Respublikasının qurulması ilə ilk demokratiyasını yaratdı. Bu parlament respublikası, Alman İmperiyasının Birinci Dünya Müharibəsindəki məğlubiyyətindən sonra quruldu. Weimar Respublikası yalnız 14 il davam etdi və Nazi diktatorluğu tərəfindən yıxıldı. Tarixçilər, Weimar Respublikasının demokratikləşmə cəhdinin niyə uğursuz olduğunu hələ də müzakirə edirlər. Almaniya İkinci Dünya Müharibəsində hərbi olaraq məğlub olduqdan sonra, demokratiya ABŞ rəhbərliyindəki işğal altındakı Qərbi Almaniyada yenidən quruldu və cəmiyyətin denazifikasiyası həyata keçirildi.
İtaliya[redaktə | mənbəni redaktə et]
1861-də İtaliyanın birləşməsindən sonra İtaliya Krallığı, Kralın əhəmiyyətli səlahiyyətlərə sahib olduğu konstitusiyalı bir monarxiya idi. İtalyan Faşizmi, Birinci Dünya Müharibəsindən sonra bir diktatorluğa çevrildi. İkinci Dünya Müharibəsi, İtalyan Respublikasını ortaya çıxardı.
Yaponiya[redaktə | mənbəni redaktə et]
Yaponiyada məhdud demokratik islahatlar Meiji dövrü (Yaponiyanın sənaye modernləşməsinin başladığı dövr), Taishō dövrü (1912-1926) və köhnə Shōwa dövründə tətbiq edildi. Azadlıq və Xalqın Hüquqları Hərəkatı kimi demokratiya tərəfdarı hərəkatların və bəzi proto-demokratik institutların mövcudluğuna baxmayaraq, Yapon cəmiyyəti son dərəcə mühafizəkar bir cəmiyyət və bürokratiya tərəfindən məhdudlaşdırılmışdı. Tarixçi Kent E. Calder, "Meiji rəhbərliyinin, taktiki səbəblərlə bəzi plüralist xüsusiyyətlərə sahib konstitusiya idarəetməsini qəbul etdiyini" bildirir və II Dünya Müharibəsi öncəsi Yapon cəmiyyətinin, "kənd mənşəli elitalar, böyük müəssisələr və hərbi" kimi "gələnəkli bir koalisiya" tərəfindən hakim olduğunu və plüralizmə və islahatçılığa qarşı çıxdığını ifadə edir. İmperatorluq Məclisi, Yapon militarizmi, Böyük Depressiya və Sakit Okean Müharibəsinin təsirlərinə baxmayaraq mövcudluğunu davam etdirsə də, siyasi partiyalar kimi digər plüralist institutlar mövcud ola bilməmişdir. II Dünya Müharibəsindən sonra Müttəfiqlərin işğal dövründə isə Yaponiya daha enerjili, plüralist bir demokratiyanı qəbul etmişdir.
Latın Amerika[redaktə | mənbəni redaktə et]
Latın Amerika ölkələri, 1810 ilə 1825 illəri arasında müstəqillik qazandı və qısa müddət sonra təmsili hökumət və seçkilərlə bağlı erkən təcrübələr yaşadı. Bütün Latın Amerika ölkələri, Kolumbiyanın 1810, Paraqvayın və Venesuelanın 1811 və Çilinin 1818-də qurduğu təmsili qurumları müstəqillik sonrasında sürətlə yaratdılar. Adam Przeworski, Latın Amerikada təmsili qurumlarla edilən bəzi təcrübələrin çoxunun Avropa ölkələrindən daha erkən baş verdiyini göstərir. İşçi sinfinin səsvermə hüququna sahib olduğu kütlə demokratiyası isə ancaq 1930'lar və 1940'larda yayılmışdır.
Səbəbləri[redaktə | mənbəni redaktə et]
Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ Aries A. Arugay. "Democratic Transitions" (eng). 30.11.2021. İstifadə tarixi: 28 may 2024.
- ↑ Rowman & Littlefield Publishers. "Historical Dictionary of Democracy". https://books.google.com (eng). 2019. İstifadə tarixi: 28 may 2024.
- ↑ Matthijs ogaards. "Measures of Democratization: From Degree to Type to War" (eng). [University of Utah, Sage Publications, Inc.] 2010. İstifadə tarixi: 28 may 2024.
Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]
Aries A. Arugay. "Democratic Transitions" (eng). 30.11.2021. İstifadə tarixi: 28 may 2024.
Rowman & Littlefield Publishers. "Historical Dictionary of Democracy". https://books.google.com (eng). 2019. İstifadə tarixi: 28 may 2024.
Matthijs ogaards. "Measures of Democratization: From Degree to Type to War" (eng). [University of Utah, Sage Publications, Inc.] 2010. İstifadə tarixi: 28 may 2024.